Medicijnresten in water

Medicijnresten in water

In Nederland hebben we te maken met het verschijnsel dat we door de vergrijzing en de toenemende zorgvraag steeds meer medicijnen gebruiken. Ons lichaam kan slechts een deel van deze medicijnen opnemen. Het restant van deze medicijnen vinden via de natuurlijke weg (Urine en ontlasting) hun weg naar buiten. Het gevolg hiervan is dat wij onbewust 140.000 kilogram per jaar aan medicijnresten door het riool wegspoelen. Een deel van deze medicijnresten komt in ons oppervlaktewater terecht omdat de waterschappen niet in staat zijn om al deze resten uit het afvalwater te filteren. De klassieke zuiveringsmethode met bacteriën is niet voldoende om de medicijnresten uit het afvalwater te zuiveren. De overgebleven medicijnresten komen via het oppervlaktewater uiteindelijk in onze drinkwaterbronnen terecht met als gevolg dat het produceren van betrouwbaar en gezond drinkwater steeds complexer wordt.

Schadelijk voor de mens?

In het rapport ‘Geneesmiddelen en waterkwaliteit’ dat in januari door het RIVM werd gepubliceerd, werd geconcludeerd dat de medicijnresten in ons drinkwater niet schadelijk zijn voor de mens. De concentratie van medicijnresten in ons oppervlaktewater ligt iets beneden de microgram per liter. Bij de innamepunten voor de productie van drinkwater daalt deze concentratie met de factor 10 omdat het oppervlaktewater hier verdund wordt. Bij de volgende stappen van het bereiden van drinkwater daalt de concentratie van deze medicijnresten tot minder dan 50 nanogram per liter. Deze geringe concentratie ligt een factor 1000 lager dan de concentratie medicijnresten waarbij men enige werking mag verwachten. Het drinkwater in Nederland voldoet aan de wettelijke eisen en behoort tot de wereldtop als het gaat om kwaliteit.

Schadelijk voor de natuur?

Voor onze natuur zijn de gevolgen van de medicijnresten in ons oppervlaktewater veel ingrijpender. Hier kunnen de geringe concentraties medicijnresten een enorme invloed uitoefenen op de flora en de fauna. Zo veroorzaken geringe concentraties antipsychotica een gedragsverandering bij watervlooien en veroorzaken geringe concentratie pijnstillers weefselschade bij vissen. Ook de ‘chemische communicatie’ (infochemicaliën) tussen organismen kan door deze medicijnresten verstoord raken. Zo kunnen sommige soorten problemen krijgen met het vinden van voedsel, het paringsgedrag of het ontwijken van hun natuurlijke vijanden. Ook de flora heeft sterk te lijden onder dit probleem. Algen kunnen minder eetbaar worden waardoor waterdieren op zoek moeten naar andere voedselbronnen. Andere microscopische flora ondergaan kleine mutaties waardoor het ecologische evenwicht kan worden verstoord en waterplanten kunnen andere infochemicaliën afscheiden.

Wat is de oplossing?

Eigenlijk kunnen we stellen dat er maar één oplossing beschikbaar is. Het medicijngebruik zal alleen maar toenemen waardoor we genoodzaakt zijn om onze waterzuivering te verbeteren. Sommige waterzuiveringsinstallaties maken gebruik van een meervoudige filtratietechniek waardoor een groter deel van de medicijnresten worden verwijderd. Nu al zien we dat sommige ziekenhuizen en verpleeghuizen geïnvesteerd hebben in een speciale zuiveringsinstallatie waarmee de medicijnresten uit het afvalwater wordt gezuiverd. Een voorbeeld hiervan is het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft dat gebruik maakt van het innovatieve Pharmafilter. De overheid zal de medische sector moeten stimuleren zodat meer gezondheidsinstellingen gebruik gaan maken van een medicijn filter.

Een andere oplossing is een verandering in ons medicijngebruik. In plaats van een niet of nauwelijks afbreekbaar medicijn moeten de artsen gestimuleerd worden om een minder milieubelastend medicijn voor te schrijven. Niet alleen de artsen, maar zeker ook de farmaceutische industrie moeten bij het ontwikkelen van medicijnen rekening gaan houden met de het feit dat deze biologisch afbreekbaar moeten worden. Het gevolg van bovenstaande betekent wel dat de Nederlandse overheid een totaal nieuw medicijnbeleid moet gaan voorschrijven.

Tenslotte worden op diverse plaatsen in het land aan inwoners mogelijkheden geboden om hun restmedicijnen in te leveren bij openbare apotheken, de milieustraten en apotheekhoudende huisartsen. Een goed voorbeeld hiervan is het initiatief MediSchoon waarbij verschillende organisaties in de provincie Friesland samenwerken om de concentratie medicijnresten in afvalwater terug te dringen.

Innovatieve oplossingen

In de praktijk blijkt dat de waterschappen zes tot acht filtratie stappen nodig hebben om de medicijnresten uit ons drinkwater te halen. Recentelijk heeft de Universiteit Twente een nieuw filtersysteem ontwikkeld waarmee men in slechts één enkele stap de medicijnresten en de pesticiden uit het drinkwater kunnen worden gehaald. Deze innovatieve technologie, waarvoor wereldwijd interesse is getoond, is een doorbraak op het gebied van zuiveren van drinkwater. De eerste die gebruik gaat maken van deze technologie is de nieuw te bouwen drinkwaterproductie in het Waterschap Vechtstromen. Hier gaat met zuiver drinkwater produceren voor 300.000 gezinnen in de provincie Zuid-Holland.

Het eerder genoemde Pharmafilter, dat medicijnresten uit het afvalwater van het Reinier de Graaf Gasthuis filtert, is ook een voorbeeld van innovatie. Hier worden de vloeibare en vaste stoffen van elkaar gescheiden. Een bioreactor verwijdert de zware metalen en andere toxische stoffen terwijl een membraanfilter de bacteriën en virussen verwijderd. Door een meervoudige oxidatie worden hierna de laatste restanten van medicijnen en andere medische stoffen verbrandt. De resterende vaste stoffen worden tenslotte vergist. Door toepassing van het pharmafilter wordt het afvalwater van het Reinier de Graaf Gasthuis omgezet in schoon water en biogas. Investeren in een pharmafilter is veelbelovend omdat het terugverdienmodel zeer veel mogelijkheden biedt.

De rioolwaterzuiveringsinstallatie Wervershoof, een samenwerking tussen hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en drinkwaterbedrijf PWN, waar ozonisatie en keramische membraanfiltratie wordt ingezet om de medicijnresten en andere vormen van microverontreiniging uit het afvalwater te filteren. Ook het hoogheemraadschap van Delfland is vorig jaar op afvalwaterzuiveringsinstallatie ‘De Groote Lucht’ in Vlaardingen met een pilot gestart om afvalwater van medicijnresten te zuiveren. Hierbij wordt in een vierde trap van het zuiveringsproces een stroom van 25 kubieke meter per uur afvalwater gezuiverd door er ozon doorheen te laten bubbelen. De medicijnresten en andere microverontreinigingen worden in dit proces afgebroken wat uiteindelijk resulteert in 1.600 kubieke meter per uur schoon water.

Maatregelen van de overheid

Steeds vaker wordt geconstateerd dat medicijnresten via het afvalwater in ons milieu en ons drinkwater terecht komen. De overheid heeft het laatste jaar de trend laten zien dat men steeds kritischer wordt op de aanwezigheid van medicijnresten in afvalwater. Zo heeft de gemeenteraad van Breda het ziekenhuis Amphia op de vingers getikt om te voorkomen dat in het nieuwe ziekenhuis nog langer medicijnresten rechtstreeks via het afvalwater loost. Bij Waterschap Aa en Maas heeft men bij de rioolwaterzuiveringen grote problemen om GenX (fluorpolymeren) uit het afvalwater te zuiveren. GenX is eigenlijk een technologie waarbij men coatings maakt. Een goed voorbeeld hiervan zijn de anti-aanbaklagen in de pannen van een bekend merk. Inmiddels is chemiebedrijf Chemours in Dordrecht, de mogelijke bron van de GenX vervuiling, hierop aangesproken en zal het bedrijf maatregelen nemen om het lozen van GenX via afvalwater tegen te gaan.

In politieke kringen wordt er bij de regering op aangedrongen om samen met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) de knelpunten rond het inzamelen van restmedicijnen op te lossen. Sommige gemeenten stellen nog steeds de lokale apotheken verantwoordelijk voor het inzamelen en het verwerken van het medicijnafval. Helaas blijkt dat deze methode van inzamelen nog geen concrete resultaten worden behaald. In 2017 is er een forse afname in het aantal gemeenten die de apothekers laten opdraaien voor de afvoer van medicijnresten. Ten opzichte van 2016, toen nog 45 procent van de apothekers verantwoordelijk werden gehouden voor dit probleem, is dat nu ‘slechts’ een kwart van deze apothekers. Met deze methodiek van het verplaatsen van de verantwoordelijkheid door de gemeenten is in strijd met de wet. Door apothekers te laten betalen voor het inzamelen en verwerken van medicijnafval wordt er direct geld uit de zorgketen onttrokken. Het KNMP, de beroeps- en brancheorganisatie voor apothekers, gaf in een rapport van november 2016 al aan dat het inzamelen van medicijnafval niet efficiënt is georganiseerd en dat sommige oplossingen in strijd waren met de wet.

Extra budget van 30 miljoen Euro

Onlangs meldde staatssecretaris Sharon Dijksma (Ministerie Infrastructuur en Milieu) dat de waterschappen de beschikking krijgen over een extra budget van 30 miljoen Euro om meer medicijnresten uit het water te zuiveren. Volgens het eerder genoemde onderzoeksrapport van het RIVM komt er jaarlijks ongeveer 140.000 kilogram medicijnresten en 30.000 kilogram röntgencontrastmiddelen in ons afvalwater terecht. De rioolwaterzuiveringsinstallaties zijn in staat om gemiddeld 65 procent van deze medicijnresten en andere microverontreinigingen uit dit afvalwater te zuiveren. Op basis van dit resultaat komt er dus 49.000 kilogram medicijnresten en 10.000 kilogram röntgencontrastmiddelen in ons oppervlaktewater terecht. Een zeer kleine fractie hiervan komt uiteindelijk in ons drinkwater terecht en vormt in de toekomstige potentieel risico voor de volksgezondheid. Door de maatschappelijke ontwikkelingen zoals de vergrijzing van de bevolking en de toename in de zorgvraag zullen deze concentraties in de toekomst alleen maar hoger worden. Op dit moment vormen deze lage concentraties medicijnresten (nog) geen gevaar voor de volksgezondheid. Echter door de trend van de toename van deze concentraties zal dit probleem in de toekomst een duidelijk gevaar gaan vormen voor de kwaliteit van ons drinkwater en de volksgezondheid. Het ministerie probeert hierover met de zorg-, farmaceutische en watersector afspraken te maken om deze problemen aan te pakken.

Met het extra budget van 30 miljoen Euro wil het kabinet extra investeren in de waterzuivering om de medicijnresten uit het afvalwater te zuiveren. Dit budget lijkt veel potentie te bieden om dit probleem aan te pakken. Helaas moet het budget verdeeld worden over de 22 waterschappen waardoor een versplintering van het budget plaatsvindt en de mogelijkheden meer beperkt zullen worden. Alleen een integrale aanpak in de waterzuiveringsketen en de gezondheidssector zal in de toekomst tot de gewenste resultaten kunnen leiden.

Hans Middendorp is consultant Water, Strategie en Ruimtelijke ontwikkeling. Hans adviseert vooral waterschappen, provincies en gemeenten.